Từ bao đời nay, cây nêu đã trở thành một phần không thể thiếu trong dịp Tết Nguyên đán của người dân Việt Nam. Mỗi dịp Tết đến, nhà nhà lại trồng nêu trước sân hoặc trong nhà, phía trên có treo một số vật dụng mang tính chất biểu tượng, tùy theo phong tục của địa phương. Vậy cây nêu thực sự là cây gì và sự tích của nó ra sao?
Ý nghĩa của cây nêu
Cây nêu là một loại thân cây, có thể là tre, cây họ tre hoặc thậm chí là cây mía, được người dân Việt Nam trồng trước sân hoặc trong nhà mỗi dịp Tết đến. Đối với người Kinh, cây nêu thường là cây họ tre, cao khoảng 5-6m, được tỉa sạch các nhánh và lá tre. Trong khi đó, cây nêu của các dân tộc thiểu số là cây gỗ chắc, được vẽ quanh thân. Tuy nhiên, “phiên bản gốc” của cây nêu là cây tre.
Trong mỗi dịp Tết Nguyên đán, nhiều gia đình thường dựng nêu trước sân hoặc trong nhà.
Trên cây nêu được buộc nhiều thứ (tùy theo phong tục địa phương) như vàng mã, các lá bùa hình bát quái, nhánh xương rồng, cá chép bằng giấy, giỏ tre đựng vôi và trầu cau, những khánh đất nung. Những vật treo trên cây nêu đều có tác dụng nhất định, chẳng hạn như cá chép để Táo quân dùng làm phương tiện về trời nếu cây nêu được dựng ngày 23 tháng Chạp hay xương rồng, bùa chú, khánh đất nung lại có tác dụng trừ tà, xua đuổi ma quỷ và những điều bất hạnh của năm cũ, cầu mong một năm mới tốt lành.
Cây nêu thường được dựng vào ngày 23 tháng Chạp, ngày Táo quân về trời. Ngày dựng cây nêu hay còn gọi là ngày lên nêu và ngày mồng 7 tháng Giêng gọi là ngày hạ nêu.
Sự tích về phong tục dựng cây nêu ngày Tết
Theo Nguyễn Đổng Chi trong Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, sự tích cây nêu được tóm tắt như sau:
Tục xưa truyền rằng, ngày xưa, quỷ dữ chiếm toàn bộ đất, con người phải thuê đất và nộp phần lớn lúa thu hoạch cho quỷ. Tuy nhiên, quỷ ngày càng quá tay, tự cho mình hưởng quyền “ăn ngọn cho gốc”. Do đó, quỷ lấy hết thóc, người chỉ còn rơm rạ.
Thương người, Phật mách cho trồng khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, người được hưởng trọn phần củ, còn quỷ chỉ được hưởng lá và dây khoai, toàn những thứ không thể nhai nổi.
Sang mùa khác, quỷ thay đổi thệ lệ “ăn gốc cho ngọn”. Phật lại mách người quay lại trồng lúa khiến quỷ phải chịu một “vố” đau đớn.
Uất ức vì cả 2 vụ đều không thu được gì, quỷ tham lam đòi “ăn cả gốc lẫn ngọn”. Lần này, Phật bảo người trồng ngô. Bắp ngô ra giữa thân cây nên cuối vụ, người thu hoạch ngô về chất đầy bồ và quỷ lại chẳng thu được gì.
Cây nêu có tác dụng xua đuổi ma quỷ và những điều xui xẻo trong năm cũ.
Liên tiếp không thu được nông sản, quỷ đòi lại đất. Phật bảo người đến xin quỷ một mảnh đất nhỏ bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn tre. Thấy không thiệt hại gì nên quỷ đồng ý. Tuy nhiên, khi người trồng cây tre xuống, Phật hóa phép cho cây tre cao lên tận trời, chiếc áo cà sa mở rộng che khắp mặt đất, khiến quỷ mất hết đất đai và phải lùi ra tận biển.
Uất hận, quỷ mang quân tới đánh chiếm lại ruộng đất. Phật mách nước cho người dùng máu chó, tỏi, lá dứa đánh đuổi quỷ, khiến quỷ 3 lần liên tiếp thua trận, chạy tan tác.
Bại trận, quỷ khóc than với Phật mỗi năm cho chúng vài ngày được về đất liền thăm phần mộ tổ tiên. Thương tình, Phật gật đầu đồng ý. Từ đó trở đi, mỗi dịp Tết Nguyên đán, quỷ lại được về thăm đất liền. Vì vậy, vào dịp Tết, người dân lại dựng cây nêu trước nhà để quỷ không dám bén mảng vào chỗ người đang ở.
Cách dựng cây nêu ngày Tết
Cây tre làm nêu thường là loại tre già, cao, to, thẳng, lóng tre đều và trên ngọn để nguyên chùm lá tươi. Trên ngọn có thể buộc thêm một vài lá dứa để tượng trưng cho mây trời.
Lễ dựng nêu.
Thân cây có thể được trang trí bằng các loại cờ, đèn lồng, câu đối, khánh đất nung,… Dưới gốc rắc bột vôi trắng tạo thành vòng tròn hoặc hình cánh cung, mũi tên hướng ra phía cổng để xua đuổi tà ma.
Mặc dù trước đây, người dân dựng cây nêu với ý nghĩa tâm linh nhưng ngày nay, các gia đình đa phần dựng nêu chỉ để cho đẹp chứ không hiểu gì về ý nghĩa của nó. Do đó, tục cắm nêu cũng mai một dần trong cộng đồng người Việt thời hiện đại.
