Akiyuki Nosaka (1930 - 2015) là một nhà văn, biên kịch, nhà báo… kì cựu tại Nhật Bản. Khởi nghiệp từ những năm đầu thập niên 60 của thế kỉ 20 với vai trò là một nhà văn, Akiyuki đã cho ra đời nhiều tiểu thuyết và truyện ngắn có chất lượng, trong đó được biết đến rộng rãi nhất là truyện ngắn Hotaru no Haka (Mộ đom đóm) và tiểu thuyết Erogotoshi-tachi (tên tiếng Anh: The Pornoghraphers).
Nếu như Erogotoshi-tachi (sáng tác năm 1963) khiến độc giả rùng mình trước những góc tối trong nền kinh tế Nhật Bản thời hậu chiến với những người trưởng thành nhiều toan tính, thì Hotaru no Haka (1967) lại là bi kịch của những đứa trẻ sinh ra trong chiến tranh.
Chân dung nhà văn Akiyuki Nosaka.
Bìa cuốn sách bằng tiếng Nhật.
Akiyuki Nosaka viết truyện ngắn Hotaro no Haka vào năm 1967, hơn 20 năm sau ngày Chiến tranh Thế giới thứ hai chính thức kết thúc, khép lại một trang lịch sử đầy đau thương trên đất nước mặt trời mọc. Cuộc chiến ấy đã cướp đi của ông cả gia đình: chị gái chết vì ốm bệnh, cha nuôi chết trong trận ném bom ở Kobe, và cô em gái Keiko cũng qua đời vì suy dinh dưỡng trong nạn đói diễn ra không lâu sau đó. Hotaru no Haka viết về Keiko cũng như những tháng năm ngắn ngủi đã đi qua cuộc đời Keiko mà Nosaka là người chứng kiến, cùng sẻ chia và hồi tưởng lại.
Năm 1988, Hotaru no Haka được chuyển thể thành hoạt hình bởi Studio Ghibli với vị trí đạo diễn được giao cho Isao Takahata. Ông đã một lần nữa kể lại Hotaru no Haka - hay chính là tái hiện lại một phần quá khứ của Nosaka thành 90 phút phim đầy ám ảnh về mất mát và đau thương.
Hai anh em Seita và Setsuko
Cốt truyện của Hotaru no Haka xoay quanh gia đình cậu bé Seita và em gái Setsuko. Hai anh em sống cùng mẹ ở một làng quê giữa những ngày Thế chiến đang vào hồi ác liệt. Cuộc sống của hai đứa trẻ và mẹ chúng cứ thế trôi đi trong nỗi khắc khoải đợi chờ ngày trở về của người chồng, người cha đang ở ngoài mặt trận. Không lâu sau đó, bất hạnh ập xuống khi người mẹ tảo tần đột ngột qua đời sau một trận không kích của không quân Mỹ.
Đột ngột mất cả bố lẫn mẹ, hai anh em Seita và Setsuko phải sống cùng người họ hàng thường xuyên đánh mắng hai em. Những uất ức cứ ngày một chất chồng khiến Seita quyết định mang em gái mình vào sâu trong núi. Hai anh em ở lại trong một hang đá, tự xoay sở tìm cách nuôi lấy nhau. Chiến tranh ngày càng khốc liệt, thực phẩm khan hiếm, Seita ngày càng gặp nhiều khó khăn hơn trong việc kiếm thức ăn về nuôi Setsuko. Một ngày kia, khi Seita mang thức ăn về, thì Setsuko đã thiếp ngủ, và không bao giờ tỉnh lại nữa.
Em bé Setsuko lả đi vì đói và bệnh tật
Điều biến Hotaru no Haka trở thành một tác phẩm phản chiến đầy ám ảnh không hẳn là bộ mặt của chiến tranh được mô tả trong bộ phim (hay câu chuyện). Những bom nổ, nhà cháy, người chết, làng mạc hoang tàn ấy, khán giả/độc giả đã bắt gặp nhiều lần, vô số lần trong những bộ phim hay câu chuyện khác. Thứ nghiệt ngã quá sức chịu đựng trong bộ phim, chính là tác động của cuộc chiến ấy lên những đứa trẻ.
Với Seita, chiến tranh không chỉ khiến cậu mất đi cha mẹ, nó còn gián tiếp bắt cậu phải học cách bất mãn, thù ghét mọi người. Đỉnh điểm của sự phát triển tiêu cực ấy là việc Seita mang Setsuko vào trong núi, dù biết rằng cậu không thể tự mình nuôi dưỡng cô bé. Hành động tách mình khỏi cộng đồng ấy vừa là cơn giận giữ không thể xoa dịu, vừa là niềm kiêu hãnh bị tổn thương, và còn hàm chứa trong đó cả sự bất lực đến tuyệt vọng của một chú bé khi cất tiếng cầu xin mà không ai trả lời.
Đời sống khó khăn trong chiến tranh không chỉ khiến Seita quay lưng với cộng đồng, nó còn buộc cậu bé phải tìm đủ mọi cách để sinh tồn - bao gồm cả việc trộm cắp từ những gia đình mà cậu biết rõ họ cũng chẳng còn lại gì. Nhưng sau tất cả những hành động ấy, ngay cả khi Seita đã chấp nhận “túng làm càn”, cậu vẫn mất Setsuko. Seita đã mất đi tất cả - quá khứ hạnh phúc cùng gia đình, hiện tại với người em gái Setsuko. Chỉ khác ở chỗ, nếu quá khứ hạnh phúc của cậu bị chiến tranh cướp mất, thì chính Seita là người đã đánh mất hiện tại cùng Setsuko vì lòng kiêu hãnh của mình.
Seita phải trả giá cho niềm kiêu hãnh của bản thân bằng cái chết của em gái mình
Trái ngược với Seita, cô em gái Setsuko lại là biểu tượng cho phần ngây thơ trong sáng bị chiến tranh huỷ diệt. Không có khả năng tự vệ, không thể tự nuôi sống bản thân, em bé Setsuko chỉ biết trông cậy vào sự chăm sóc của Seita. Trong cảnh thiếu thốn mọi bề, thậm chí cả nỗi cô đơn bị bỏ lại giữa rừng khi Seita đi tìm thức ăn, Setsuko đã tạo ra cho riêng em một thế giới tưởng tượng bằng những hình vẽ nghuệch ngoạc, bằng những đám tang đom đóm, bằng những câu chuyện tưởng ngô nghê nhưng hoá ra lại ẩn chứa những lời dự báo về tương lai đầy bi kịch.
Giấc mơ của em cũng không có gì nhiều, chỉ là em được ăn no, được mặc ấm, và có lại gia đình mình… Setsuko cứ mãi ngây thơ tin vào những điều kì diệu ấy, bởi em còn quá nhỏ để hiểu thấu chiến tranh, cái chết hay nỗi đau… Ai là người có thể cầm được nước mắt khi chứng kiến cảnh Setsuko lả đi vì cơn đói, miệng ngậm những viên bi thuỷ tinh mà vẫn nghĩ mình đang được ăn kẹo ngon?
“Tại sao những con đom đóm lại chết sớm như vậy?”
Chiến tranh biến Seita thành đứa trẻ chai sạn trong tâm hồn, rồi chiến tranh giết chết Setsuko trong chính giấc mơ của cô bé. Setsuko chết vì suy dinh dưỡng, cạn kiệt lực sống như những con đom đóm mà cô bé từng chôn cất trước kia. Không ai giúp cô bé, cũng như không ai giúp Seita. Chỉ có người anh tự an táng cho em gái mình. Cậu đặt em gái vào trong một chiếc hộp cùng những viên bi thuỷ tinh, chôn chiếc hộp xuống một cái huyệt tự đào tạm bợ, rồi ra đi.
Quá khứ của cậu đã nằm lại mãi mãi bên trong chiếc hộp ấy, trong trái tim Setsuko đã ngừng đập. Giờ đây cậu buộc phải bước chân quay lại thế giới mà từ đó, cậu mang em gái mình ra đi. Có khác chăng, lần này, Seita sẽ mãi mang trên vai gánh nặng tội lỗi vì đã gián tiếp gây ra cái chết của Setsuko.
Bi thảm đến nhường ấy, nhưng Hotaru no Haka vẫn lấp lánh ngọn lửa ấm của tính người thuần khiết. Đó là bởi, dù oán ghét mọi người, nhưng Seita vẫn chăm sóc Setsuko, vẫn yêu thương cô bé, và sẵn sàng hi sinh bản thân mình để giữ cho cô được sống. Còn Setsuko, tình yêu thương vô điều kiện của cô bé dành cho anh trai chính là liều thuốc thần xoa dịu những vết thương trong lòng Seita.
Hai đứa trẻ mồ côi buộc phải nương nhau mà sống, nhưng chưa bao giờ Seita muốn bỏ rơi Setsuko, hay Setsuko hờn dỗi anh trai mình vì nỗi đau đớn thể xác mà bệnh tật cùng cơn đói gây ra. Sự tận tuỵ của Seita với em gái, và tình yêu thương vô điều kiện của Setsuko dành cho anh trai, chính là thứ “nhân tính” làm lay động lòng người.
Dù có đói khổ, hai anh em Seita và Setsuko vẫn ở bên nhau
Giống như Van Gogh chuyển tải nỗi đau đớn do bệnh tật thành những kiệt tác hội hoạ, Akiyuki Nosaka đã chắt lọc những đau thương mất mát trong quá khứ để tạo nên Hotaru no Haka mong manh và mĩ lệ như cánh đồng đom đóm lúc đêm buông.
Câu chuyện về hai anh em Seita và Setsuko vừa là “một định nghĩa khác về nhân tính”, vừa là một tác phẩm mang tinh thần phản chiến mạnh mẽ, ngang hàng với Schindler’s List. Và dù Nosaka có nói rằng ông viết truyện ngắn này để tạ lỗi với em gái Keiko, thì cậu bé Seita, hay cũng chính là ông, xứng đáng nhận được sự tha thứ - không phải bởi Keiko hay cô bé Setsuko, mà bởi những người hâm mộ từng được Hotaru no Haka chạm tới trái tim mình.
