Những xác ướp đầu tiên được phát hiện tại một nơi tưởng như không thể tiến hành được nghi lễ này: nơi khô nhất trên thế giới.
Rất nhiều xác ướp Chinchorro được chôn cất cùng những bộ tóc giả và mặt nạ bằng đất sét, một hình thức chôn cất phức tạp do những người thợ săn, hái lượm thực hiện.
Người Chinchorro định cư tại những vùng vịnh ven biển của hoàng mạc Atacama, hay hiện nay là quốc gia Chile, vào khoảng những năm 7000 trước Công nguyên và phát triển kỹ thuật ướp xác vào khoảng những năm 5000 trước Công nguyên.
Vậy là người Chinchorro đã biết tới kỹ thuật ướp xác trước người Ai Cập khoảng 2000 năm. Tuy vậy, trong khi những người Ai Cập xây là một nền văn minh phức tạp và chỉ ướp xác những vị Pharaoh cao quý, người Chinchorro là một nền văn minh tiền gốm, sống theo hình thức săn bắn, hái lượm và sở hữu một hình thức bình đẳng hơn để tôn vinh những người đã chết.
Tuy thậm chí ngay cả người dân Chile cũng không biết nhiều về lĩnh vực này, đất nước này vẫn mong rằng việc đăng ký Di sản Thế giới UNESCO (khu vực khảo cổ học này đã nằm trong danh sách dự kiến của UNESCO) cho những xác ướp này sẽ khiến chúng được mọi người chú ý nhiều hơn.
‘Bộ sưu tập linh thiêng’
Bảo tàng Khảo cổ San Miguel de Azapa lưu giữ bộ sưu tập xác ướp Chinchorro lớn nhất. Người ta có kế hoạch mở rộng nó vào năm 2020 để trưng bày nhiều hiện vật hơn.
Để hiểu được câu chuyện không tưởng về những xác ướp này và lí do có rất ít người biết tới chúng, phóng viên Mark Johanson của CNN đã bắt một chuyến bay dài hai tiếng rưỡi đồng hồ từ Santiago tới thành phố Arica ở cực Bắc của Chile. Từ đó, anh lên một chiếc taxi chung và đi một quãng đường dài 9 dặm (15km) tới Thung lũng Azapa, một dải màu xanh gập ghềnh trong Hoang mạc Atacama, để thăm Bảo tàng khảo cổ học San Miguel de Azapa trong một ngôi làng nhỏ tại San Miguel de Azapa.
Bảo tàng nhỏ này có hai cánh nhỏ riêng biệt, trong đó có chứa xác ướp của hơn 300 người Chinchorro, tuy nhiên nó chỉ trưng bày khoảng 10% trong số đó để phục vụ khách tham quan do hiện tại bảo tàng không có đủ nguồn tài chính cũng như diện tích để trưng bày những xác ướp này mà không gây ra những tổn hại không thể sửa chữa tới chúng.
“Đây là một bộ sưu tập vô cùng linh thiêng do phần lớn những hiện vật đều có liên quan tới tang lễ,” người quản lý kiêm nhà bảo tồn Mariela Santos giải thích trong khi mọi người quan sát xác ướp của một người phụ nữ giấu mặt sau một lớp mặt nạ bằng đất sét.
Những xác ướp mang màu đen đỏ
Ban đầu nghi lễ ướp xác được thực hiện với trẻ con và thai nhi, rồi dần dần được thực hiện cho cả người lớn. Nhà nhân chủng học vật lý Bernardo Arriaza đoán rằng điều này là do tỉ lệ tử vong cao của trẻ em trong môi trường sa mạc giàu chất asen nơi những người Chinchorro sinh sống.
Ban đầu người ta thực hiện nghi lễ ướp xác với những đứa trẻ và thai nhi (có lẽ do tỉ lệ tử vong cao của chúng trong môi trường sa mạc giàu chất asen) sau đó là tới người lớn. Trong vòng 4000 năm, người Chinchorro có tới 5 phương pháp ướp xác riêng biệt, nhưng Santos nói rằng phương pháp phổ biến nhất là phương pháp ướp xác đen hoặc đỏ.
Để làm nên những xác ướp màu đen, người ta chia cơ thể ra thành những phần riêng biệt, xử lý chúng rồi gắn lại với nhau. Để làm nên những xác ướp màu đỏ, người ta tiến hành những phẫu thuật nhỏ để loại bỏ nội tạng rồi hong khô phần bên trong cơ thể.
Trong cả hai loại hình ướp xác, người ta sẽ cho cành cây và lau sậy vào đầy bên trong xác (để tạo dáng), đội một bộ tóc giả và một chiếc mặt nạ bằng đất sét cho xác. Sau đó, xác ướp đen sẽ được sơn bằng chất mangan và xác ướp đỏ được sơn bằng đất thổ hoàng.
Tôi thắc mắc vì sao những xác ướp Chinchorro lại không giống với những xác ướp của người Ai Cập. Santos nghĩ rằng do bản thân những người Chile không mấy coi trọng những báu vật dọc biên giới cực Bắc của họ.
Nhưng điều này có thể sẽ sớm thay đổi.
Mong chờ một sự bảo vệ Di sản Thế giới
Chile mong đợi lời đề nghị công nhận khu vực Chinchorro như một Di sản Thế giới của quốc gia này sẽ tới tay UNESCO vào đầu năm 2020. Từ giờ tới lúc đó, chính quyền địa phương đã tăng cường những nỗ lực quảng bá du lịch khảo cổ và trao cho cộng đồng đánh cá địa phương nghĩa vụ trong coi nghĩa đại của người Chinchorro.
Một con đường mới được xây dựng sẽ đưa khách du lịch đi theo những bước chân của người Chinchorro từ bảo tàng ở San Miguel de Azapa tới khu vực khảo cổ ở Arica và Caleta Camerones nằm 70 dặm (113km) về phía Nam.
Trong khi đó, bảo tàng khảo cổ học ở San Miguel de Azapa nên mở thêm một cánh Chinchorro trong năm 2020 để có thể chứa thêm 35% của bộ sưu tập. Người ta mong rằng nếu những người Chile cuối cùng cũng tôn trọng tính quan trọng tầm cỡ quốc tế của nền văn hóa ướp xác này thì có lẽ phần còn lại của thế giới cũng sẽ tôn trọng nó.
Bernardo Arriaza, một nhà nhân chủng học vật lý (những nhà khoa học quan tâm tới sự tiến hóa và đa dạng sinh học của con người) đã nghiên cứu về xác ướp Chinchorro trong hơn 3 thập kỷ. Anh là một trong những nhân tố quan trọng trong việc ghi lại tính quan trọng tầm cỡ quốc tế của khu vực di sản này.
“Chúng tôi muốn các bạn thấy rằng không những chúng tôi có bằng chứng lâu đời nhất về quá trình ướp xác hữu ý, mà nghi lễ này còn được thực hiện bởi những người sinh sống trong thời đại tiền gốm, trong một xã hội săn bắt, hái lượm, trong một môi trường nguyên sơ còn tồn tại tới ngày hôm nay”, Arriaza nói tại văn phòng của anh tại Universidad de Tarapaca tại Arica.
“Đây là những người dân đầu tiên định cư tại khu vực Atacama, do vậy tôi thường nghĩ rằng họ là những nhà tiên phong của sa mạc”, anh nói tiếp. “Có thể họ không sở hữu những những sự tiến bộ về công nghệ, nhưng toàn bộ tính phức tạp của họ đã được biểu lộ qua cách họ chuẩn bị cho tang lễ”.
Những xác ướp gần bờ biển
Người đầu tiên tìm thấy những xác ướp này vào một thế kỉ trước tại một nơi gần bờ biển Arica là một nhà khảo cổ học người Đức mang tên Max Uhle. Ông chính là người đã đặt cho họ cái tên: Chinchorro.
Sau khi nói chuyện với Arriaze, Mark đi tới Playa Chinchorro cách đó 2 dặm. Playa Chinchorro là một bờ biển rộng lớn kéo dài từ trung tâm Arica tới cửa sông Lluta.
Mark tiếp tục đi dọc con phố nhộn nhịp về lại trung tâm thành phố, và tại đó anh tìm thấy Quảng trường trung tâm Arica nơi có nhiều hàng cọ trải dài. Tại quảng trường còn có một nhà thờ mang màu sắc của những cây kẹo que do Gestave Eiffel thiết kế trước khi ông trở nên nổi tiếng với tòa tháp Eiffel tại Paris.
El Morro là ngọn đồi phẳng đỉnh cao 455 foot (139m) nhìn về phía Arica. Rất nhiều những xác ướp Chinchorro phức tạp nhất được tìm thấy trên con dốc của ngon đồi này.
Ở phía trên nhà thờ Eiffel là ngọn đồi phẳng đỉnh cao 455 foot (139m) El Morro. Người ta tìm thấy những xác ướp Chinchorro phức tạp nhất trên con dốc của ngon đồi này và họ bảo quản 32 xác ướp trong số đó tại chỗ (đầy đủ cùng dụng cụ tang lễ, da và những hiện vật khác) tại Museo de Sitio Colón 10.
Thành phố hiện đại Arica nằm trên một nghĩa địa Chinchorro cổ đại rộng lớn. Việc những người công nhân xây dựng bắt gặp những xác ướp trong khi làm việc đã không còn là chuyện lạ nữa.
Thành phố hiện đại Arica nằm trên một nghĩa địa Chinchorro cổ đại rộng lớn. Tuy nhiên, những hình thức ướp xác cổ nhất của người Chinchorro lại được tìm thấy tại Caleta Camarones, cách thành phố Arica 70 dặm về phía nam. Caleta Camarones là một bãi biển gần như không có bất kỳ thay đổi nào trong vòng 7000 năm kể từ khi những ngư dân cổ đại Chinchorro bắt đầu chuẩn bị cho tang lễ của họ.
Khách sạn bằng gỗ Apacheta nhìn về phía biển, cạnh những bãi biển đẹp nhất ở phía Bắc Chile.
Mark ngủ qua đêm tại khách sạn Apacheta của Arica - một khách sạn hiện đại mang hình chữ L nhìn về phía Thái Bình Dương - trước khi đi tới Caleta Camarones vào sáng ngày hôm sau.
Những bức tượng do nghệ sĩ địa phương Paola Pimentel và Johnny Vásquez thiết kế nằm bên rìa con đường giữa Arica và Caleta Camarones, nối liền hai điểm mốc của một khu vực hứa hẹn sẽ trở thành Di sản Thế giới.
Đường cao tốc Pan-American nối Arica với Caleta Camarones thông qua một khu vực rất khắc nghiệt. Dấu hiệu duy nhất của con người chính là những bức tượng Chinchorro mới được xây, do nghệ sĩ địa phương Paola Pimentel và Johnny Vásquez thiết kế.
Do những mối liên kết giữa khu vực này và nền văn hóa Chinchorro nằm dưới lớp cát sa mạc, những bức tượng điêu khắc này vừa nhắc người ta một cách rõ ràng về quá khứ, vừa cho thấy một cái nhìn về tương lai sắp tới nếu du lịch Chinchorro được thực hiện.
Xác ướp lâu đời nhất được biết đến trên thế giới được tìm thấy trên sườn núi cằn cỗi của Caleta Camarones, một vịnh câu cá xa xôi trên sa mạc Atacama.
Caleta Camarones là địa điểm thứ hai trong lời đề nghị đưa lên UNESCO. Vùng đất này được coi như một địa điểm để theo dấu di sản sống của người Chinchorro thông qua những ngư dân hiện đang sống tại đây.
Jorge Ardiles, chủ tịch hiệp hội ngư dân địa phương, người điều hành các tour du lịch từ Caleta Camarones đang cho mọi người thấy cách cư dân thời hiện đại tiếp tục truyền thống đánh bắt cá của người Chinchorro với những công nghệ tiên tiến.
Do vậy, Mark đã có một cuộc gặp với Jorge Ardiles, chủ tịch hiệp hội ngư dân địa phương với mục đích nhờ ông đưa ra vùng vịnh để tìm bào ngư và nhím biển. Khi đã quay lại đất liền, chúng tôi ngâm những thứ mình đã bắt được trong nước cốt chanh và ăn sống chúng như người Chinchorro đã làm.
Sau đó, người đàn ông 60 đưa tôi tới Camarones 14, nơi xác ướp lâu đời nhất được khai quật vào năm 1978. Xác ướp này được ước tính có niên đại khoảng năm 5000 trước công nguyên.
Ông nói rằng lý do những xác ướp này còn tồn tại qua ngần ấy năm là nhờ có khí hậu khô hạn cũng như môi trường với độ mặn cao do ở gần bờ biển, từ đó chúng ta có được những điều kiện hoàn hảo để bảo quản xác ướp trong suốt 7000 năm, cho tới khi việc biến đổi khí hậu làm thay đổi sự tính toán này.
Một cơn mưa hiếm hoi vào tháng 2 đã làm lộ ra những khu nghĩa địa Chinchorro gần cộng đồng Caleta Camarones. Những ngư dân sống ở đó chôn lại xương và các cổ vật khác để ngăn cản những kẻ trộm mộ.
Một cơn bão hiếm gặp (nhưng ngày càng trở nên phổ biến hơn) vào tháng Hai đã giúp tôi phát hiện ra một lớp hiện vật Chinchorro mới trong khi tôi và Ardiles đang đi dọc ngọn đồi ở phía trên vịnh. Chúng tôi nhìn thấy xương và sợi thực vật chui ra khỏi mặt đất màu nâu trong một khu vực có diện tích lớn bằng một sân bóng đá.
Những ngư dân địa phương dùng đất để che phủ những hiện vật này để ngăn cản những kẻ trộm mộ. Họ nói rằng đây là cách tốt nhất họ có thể làm.
Một nhóm xác ướp Chinchorro có niên đại từ 5000 năm trước công nguyên và 3000 năm trước công nguyên được phản chiếu trên gương khi được trưng bày trong triển lãm năm 2008 tại dinh tổng thống La Moneda ở Santiago.
Cuối cùng thì trong bất cứ bảo tàng Chile nào cũng chưa có chỗ để chứa những xác ướp này, chúng chưa trở thành một phần của Di sản Thế giới, và hầu hết mọi người đều không hề biết rằng chúng là những xác ướp lâu đời nhất từng được biết tới.
Nhà nhân chủng học người Chile Veronica Silva cho chúng ta thấy một trong những xác ướp từ văn hóa Chinchorro cổ đại tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia ở Santiago, Chile.
