Cá mát là loài cá quen thuộc, từ lâu đã gắn bó với đời sống dân dã của người dân ở khu vực phía Tây của tinh Nghệ An. Chúng được gọi là cá "sạch" bởi chỉ sống ở vùng nước trong hoặc vùng nước có thác.
Loại cá này sống từng đàn ở các khe hốc đá nơi nước chảy xiết, nền sỏi cát sạch. Ban ngày chúng trốn trú dưới vực sâu, khi trời tối kiếm ăn dọc các thác nước chảy xiết theo đàn. Chúng ăn các loại côn trùng trên mặt nước, rong rêu bám vào đá hoặc giun đỏ.
Người dân ở huyện Quỳ Hợp cho biết, cá mát chỉ bằng hai 3 ngón tay người lớn, con to nhất cũng chỉ nặng từ 500 - 800 gram. Từ tháng 4 đến tháng 6 hàng năm là thời điểm cá mát vào mùa. Chúng nhanh nhẹn, khôn khén, khó bắt nên người dân ở đây thường đi bắt vào ban đêm.
"Người dân quê tôi thường chế biến cá mát thành món cá mát nướng, cá mát rán, cá mát kho tương, cá mát nấu canh chua… Đây toàn là món ăn không thể thiếu trong những ngày lễ, Tết", chị Hồng (32 tuổi, Quỳ Hợp) cho hay.
Thịt cá mát trắng, thơm, không tanh, lành và nhiều chất dinh dưỡng nên rất được ưa chuộng. "Xưa cá cá mát có nhiều nhưng hầu như chỉ có người bản địa biết đến. Vài năm trở lại đây chúng được "săn lùng" nên ngày càng hiếm, phải đặt trước mới mua được.
Hiện trên chợ online có một vài địa chỉ rao bán cá mát mỗi khi đến mùa với giá khoảng 250.000 đồng/kg. Dù đắt đỏ nhưng vì đây là cá hiếm, sạch, lại có hương vị thơm ngon nên hàng có đến đâu hết đến đó", chị Hồng nói.
Ngoài các món nấu và chiên, cá mát còn được chế biến thành món cheo cá mát... Chị Hồng cho biết, dể làm được món cheo cá mát không đơn giản, khá kỳ công và tỉ mẩn. Cá mát sau khi bắt từ suối về, mổ bụng, làm sạch ruột, đánh vảy rồi treo trên giàn bếp, những ngày nắng to mang cá ra phơi. Một thời gian sau, khi con cá khô quắt lại thì bắt đầu dùng được.
Mỗi lần làm cheo, người dân sẽ lấy một ít cá mát khô, bỏ xương, đầu cho vào cối giã cùng muối sống, ớt, tiêu và quả cà nướng. Giã cho đến khi thịt cá tơi ra và gia vị quyện vào cá là vừa. Món cheo cá mát thường được dùng để chấm xôi, măng rừng, thịt lợn bản nướng…, có vị béo, mùi thơm đặc trưng.
