Cá thác lác, tên khác là cá thát lát, thuộc giống cá anh em cùng họ với cá bơn và cá rồng. Thân của loài cá này dẹt, mỏng và khá nhỏ. Đặc điểm đầu của nó là bé, ngắn, mắt to, lồi và miệng rộng kéo dài lên phần ổ mắt. Tùy từng dòng cá, nó có thể nặng từ 200 đến 500 gram mỗi con.
Cá thác lác thường sống rải rác trên các dòng sông ở miền Tây Nam Bộ. Khi nhìn xa, loài cá này giống lưỡi dao, với vảy nhuyễn màu trắng bạc lấp lánh. Người miền Tây không xa lạ gì với cá thác lác, vốn sinh trưởng tại Biển Hồ. Cá thác lác từng đàn đi theo dòng Mekong vào Bắc Vàm Nao, lan tỏa đi khắp các vùng sông nước.
Khi còn non, cá thác lác thường có phần đuôi rất mỏng, nên còn được gọi là cá lưỡi mèo. Khi đạt ngưỡng trưởng thành, cá thác lác có lưng cong và thân xuất hiện nhiều chấm tròn đen, còn được gọi là cá thác lác cườm.
Mặc dù cùng là anh em với cá rồng, nhưng cá thác lác lại chịu số phận hẩm hiu hơn nhiều. Trong mùa nước nổi, cá thác lác tràn đầy vào đồng từng đàn, người dân miền Tây thường ra vớt về làm thức ăn cho lợn hoặc gà vịt vì thịt của nó bở, đầy xương dăm.
Tuy nhiên, thịt của cá thác lác mỏng, bở, và đầy xương dăm. Khi chiên hoặc nấu, thịt này dễ bị rã bột và có mùi tanh khá hăng. Hiếm khi bạn thấy cá thác lác được bán ở chợ vì không nhiều người chuộng.
Tuy nhiên, một sáng tạo độc đáo của người miền Tây đã biến cá thác lác từ “rẻ rề” trở thành đặc sản đắt đỏ được người thành phố ưa chuộng.
Thay vì để nguyên con cá, người ta dùng muỗng nạo thịt cá thác lác, sau đó trộn với ít muối, đường, tiêu xay, hành lá, tỏi phi và nhồi kỹ. Kết quả là từng miếng thịt cá màu hồng nhạt, bở bục, sau khi được quết kỹ, trở nên dai ngon không kém gì các loại chả cá nổi tiếng1.
Chả cá thác lác nạo sẵn có giá lên tới 350.000 đồng/kg, nâng giá trị cao gấp trăm lần so với thời kỳ trước đây.
Từ chả cá thác lác nạo sẵn, người ta có thể chế biến thành nhiều món ăn ngon phù hợp với gia đình như chả cá chiên, chả cá nấu canh chua, nấu hoa thiên lý, và lẩu khổ qua.
Thật lạ là cá để nguyên con thì bở, nhưng cá thác lác nạo thịt làm chả, càng quết lâu lại càng dai và thơm. Chả cá quết xong, người ta sẽ để sống, khi nào ăn mới vo viên, thả vào nước sôi hoặc chiên cho chín, chín tới là ăn liền. Điều này đã tạo nên sự độc đáo và hấp dẫn của chả cá thác lác.
Chả cá thác lác không chỉ được ưa chuộng ở miền Tây, mà còn là món ăn mê tít của người Sài Gòn. Ở Hà Nội, người ta cũng săn tìm chả cá thác lác đông lạnh để thưởng thức.
Các nhà nghiên cứu dinh dưỡng cho rằng cá thác lác là một trong những loại cá béo với thành phần có giá trị dinh dưỡng cao, bao gồm hàm lượng vitamin A, D, E, chất béo, axit béo Omega 3… Điều này có lợi cho sức khỏe con người, đặc biệt là trẻ em, bà bầu và người cao tuổi.
Theo y học cổ truyền dân tộc, cá thác lác có vị ngọt, tính bình, không độc. Nó có tác dụng bổ khí huyết, ích thận tráng dương, trừ phong thấp, nhuận trường… nên có thể ăn thường xuyên để tăng cường sức khoẻ.
