Những ngày qua, giới văn hóa văn nghệ ở Việt nam chưa thôi xôn xao về chuyện tranh chấp bản quyền bài thơ Tổ quốc gọi tên mình giữa nhà thơ Nguyễn Phan Quế Mai và một người đàn ông có tên Ngô Xuân Phúc thì lại xuất hiện một “cú nổ” scandal mới: Bài thơ Bạch lộ trong tập thơ Sẹo độc lập của Phan Huyền Thư có nhiều từ ngữ và ý tứ giống y như bài thơ Buổi sáng của nhà thơ Phan Ngọc Thường Đoan.
Đáng chú ý, trong khi Sẹo độc lập là tập thơ đoạt giải thưởng của Hội nhà văn Việt Nam ấn hành năm 2014 thì Buổi sáng lại là tác phẩm được phổ biến từ tận đầu thập niên 2000, thậm chí, từng được nhạc sĩ Phú Quang phổ nhạc.
Nhà thơ Phan Ngọc Thường Đoan và Phan Huyền Thư.
Câu chuyện giữa Phan Huyền Thư và Phan Ngọc Thường Đoan đến nay dù đã khép lại nhưng vẫn còn dư âm “lùm xùm” khi người nói ra, kẻ nói vào cùng sự tham gia của rất nhiều bạn bè giới văn nghệ sĩ. Tuy nhiên, dù ai đúng đi chăng nữa, thì cũng như biết bao cuộc tố đạo văn, đạo nhạc khác, chắc chắn một trong hai người đã vô tình hoặc cố ý mượn tạm chất xám của người khác để sử dụng mà đến nay, vì lẽ gì đó, không dám thừa nhận.
Hành động này không chỉ hiện giờ mới có mà thực tế đã diễn ra trong làng văn hóa, giải trí của Việt Nam từ hơn chục năm nay. Dù khán giả, công chúng đã từng đả kích và lên án rất nhiều nhưng có vẻ như, mọi chuyện đâu vẫn hoàn đấy.
Muôn kiểu mượn tạm chất xám
Nhạc sĩ Bảo Chấn.
Tình thôi xót xa của nhạc sĩ Bảo Chân là trường hợp nghi án đạo nhạc đình đám đầu tiên ở Việt Nam, diễn ra năm 2004.
Những khán giả thuộc thể hệ 7x, 8x ở Việt Nam hẳn vẫn còn nhớ “cú phốt” đình đám của nhạc sĩ Bảo Chấn khi một loạt các ca khúc của ông có phần giai điệu và hòa âm giống y như một số các ca khúc ở Nhật. Sự kiện này được lật lên khi đó đã tạo ra một chuỗi dài tiếp nối nhau những nghi án đạo nhạc mà nhiều nhạc sĩ khác trong làng tân nhạc cũng “dính chấu” như Quốc Bảo, Võ Thiện Thanh, Huy Tuấn… Câu chuyện sau đó êm ắng và lắng xuống một thời gian thì các thế hệ ca nhạc sĩ trẻ sau này lại tiếp tục làm dấy lên nỗi lo của khán giả về nguồn gốc thực sự của các tác phẩm mình đang nghe.
Sơn Tùng M-TP vốn là một giọng ca xuất thân từ giới underground nên việc “mượn tạm” nhạc beat của Hàn Quốc hay các tác phẩm chính thống để sáng tác lời và biểu diễn “chơi cho vui” cũng không phải là điều gì đáng phàn nàn. Thế nhưng, khi bước chân hẳn sang thị trường giải trí, Sơn Tùng không biết do vô tình hay cố tình mà lại sử dụng luôn các tác phẩm đó như một bản nhạc gốc do chính mình tạo ra.
Các sáng tác của Sơn Tùng trong thời kỳ hoạt động underground mang ảnh hưởng rất nhiều từ beat và giai điệu của các ca khúc Hàn Quốc.
Đó chính là nguyên do khiến Sơn Tùng nằm trong tầm soi của khán giả suốt một thời gian dài. Bản hit ballad nổi tiếng nhất của anh, Chắc ai đó sẽ về, dù đã được nhiều nhạc sĩ chuyên môn thẩm định là đạo nhạc nhưng chàng ca sĩ trẻ lại chưa bao giờ dám thừa nhận điều đó.
Một trường hợp khác cũng khá lùm xùm là vụ việc ca nhạc sĩ trẻ Phạm Hồng Phước dùng lời thơ của nhà thơ Việt Hà để sáng tác bài hát Khi chúng ta già. Hay như gần đây nhất là ca sĩ Hải Yến khi hát nhạc của người bạn Tăng Nhật Tuệ đã tiện tay thêm tên mình vào vị trí người viết lời.
Tất cả những điều trên cho thấy làng nhạc Việt Nam dù càng ngày càng xuất hiện nhiều tài năng ca sĩ vừa hát nhạc vừa sáng tác, nhưng nó cũng là một mối nguy khi chính thứ hào quang sân khấu đã làm họ không vững lòng, dẫn đến việc xài tạm chất xám của người khác một cách thiếu suy nghĩ.
Tương tự, ở mảng điện ảnh dù việc trùng lắp nội dung hay ý tưởng có phần thoáng hơn (vì mọi câu chuyện trên đời đều được phát triển từ 36 tình huống kịch của Shakespeare), nhưng cũng không thiếu những trường hợp sao chép rành rành không thể chối cãi.
Nổi tiếng và đáng nhớ nhất trong khoảng vài năm trở lại đây là trường hợp Giao lộ định mệnh của đạo diễn Victor Vũ, bộ phim được cho là giống đến 90% tác phẩm Shattered của Hollywood, giống từ cốt truyện, cao trào cho đến cả cách tạo hình nhân vật. Sự việc này bùng nổ một thời gian dài nhưng rồi lại lắng xuống. Đạo diễn Victor Vũ tiếp tục được ủng hộ nhiệt liệt với những bộ phim tiếp theo, còn khán giả Việt Nam thì lại dễ… quên, và dễ tha thứ, nên các scandal đạo nhạc, đạo phim thường bị chìm xuồng.
Chỉ một thời gian là đâu lại hoàn đấy
Là một người làm văn hóa, giải trí, việc thừa nhận mình “mượn tạm” của nghệ sĩ khác một ý tưởng, một câu văn hay một giai điệu là điều không hề dễ dàng gì.
Đó chính là lý do vì sao mới đây, khi nhà thơ Phan Huyền Thư công khai xin lỗi Phan Ngọc Thường Đoan trên một tờ báo, cô chỉ xin lỗi “khơi khơi” và chỉ cho rằng bài thơ của mình ra đời sau bài thơ của Thường Đoan, chứ không dám thừa nhận mình đã vô tình bị ảnh hưởng bởi sáng tác của đàn chị. Tương tự, nhạc sĩ Bảo Chấn chưa bao giờ khẳng định và xin lỗi vì đạo nhạc Nhật, Phạm Hồng Phước chỉ chính thức thừa nhận và xin lỗi nhà thơ Việt Hà sau một thời gian dài quanh co. Chính vì thế, những scandal ấy rốt cuộc vẫn mãi là một scandal, còn khán giả Việt sau một thời gian lại… quên mất.
Không chỉ có cá nhân các nghệ sĩ, nhiều công ty giải trí, đơn vị sản xuất truyền hình ở Việt Nam cũng rơi vào “cái bẫy cám dỗ” của việc đạo, mượn chất xám, lấy ý tưởng này. Thay vì mua bản quyền một cách danh chính ngôn thuận như các chương trình The Voice, X-Factor, Vietnam Idol… một số công ty nhỏ lẻ lại chọn cách học hỏi từ các show của nước ngoài rồi mang về biến tấu, xào nấu thành của riêng mình.
Hậu quả của việc này là sóng truyền hình Việt Nam ngày càng bị phủ dày đặc bởi những chương trình nhảm, hài, “sứt đầu mẻ đuôi” vì bị chế biến quá đà. Không phải ngẫu nhiên mà các gameshow thành công trên thế giới đều có giá từ đắt đến rất… đắt, đó là vì chúng được sinh ra bởi những cái đầu sáng tạo, đầy chuyên nghiệp. Trong khi đó với cách làm việc ăn xổi, tạm bợ của một số người làm giải trí ở Việt Nam, thành quả cho ra lại vô cùng đáng xấu hổ.
Cần học lại văn hóa xin lỗi và dẫn nguồn
Robin Thicke và Pharrell Williams từng bị bắt đền 7,2 triệu đô-la Mỹ vì một phần lời của bản hit Blurred Lines được cho là đạo từ ca khúc khác.
Dĩ nhiên, tình trạng ăn cắp, sao chép ý tưởng hay nội dung trong ngành giải trí có ở khắp mọi nơi chứ không riêng gì Việt Nam. Tuy nhiên, trong khi tại Mỹ hay các quốc gia châu Âu, việc kiện tụng vì bản quyền diễn ra khá suôn sẻ và sau khi có phán quyết của tòa án, trắng đen sẽ rõ ràng.
Còn riêng ở Việt Nam, gần như chưa có tiền lệ nào các văn nghệ sĩ dám lôi nhau ra tòa, chủ yếu là vì thủ tục phức tạp và số tiền đền bù, dù có, cũng không đáng là bao. Cũng vì vậy mà những người có sở thích “dùng tạm” vẫn thường được nước lấn tới.
Người làm giải trí thông thường đều phải hiểu, bất cứ việc sử dụng sản phẩm trí tuệ nào của người khác, đều phải nhận được sự cho phép (nếu là sản phẩm thương mại) hoặc phải ghi nguồn để khán giả có thể hiểu hơn về tác phẩm đó. Trong nghệ thuật việc sao chép hay lấy ý tưởng đôi khi là điều cần thiết, vì nó sẽ góp phần thúc đẩy sự dịch chuyển của các nền văn hóa khác nhau.
Ngọn cỏ gió đùa của Hồ Biểu Chánh được phóng tác từ Những người khốn khổ của Victor Hugo.
Ví dụ, nhà văn Hồ Biểu Chánh nổi tiếng của Việt Nam từng phóng tác rất nhiều tiểu thuyết nước ngoài như Không gia đình, Trong gia đình, Những người khốn khổ, Tội ác và trừng phạt… thành tiểu thuyết đậm chất Nam bộ của mình. Tuy nhiên, không có ai từng lên án Hồ Biểu Chánh vì ông luôn ghi rõ tên gọi tác phẩm gốc và thừa nhận rằng tiểu thuyết của mình là một dạng tác phẩm phái sinh.
Phái sinh hay lấy ý tưởng thì không có gì xấu, nhưng nó đáng lên án nếu những người tạo ra nó không biết trân trọng tác phẩm gốc hay cố tình quanh co phủ nhận khi bị phát hiện. Điều này sẽ góp phần khiến nền giải trí Việt Nam ngày càng đi xuống, và nếu không cẩn thận, sẽ rơi vào ngõ cụt.
